اقبال- چیست قرآن ؟ خواجہ را پیغام مرگ

منزل و مقصود قرآن دیگر است
رسم و آئین مسلمان دیگر است
در دل او آتش سوزندہ نیست
مصطفی در سینہ او زندہ نیست
بندہ مؤمن ز قرآن بر نخورد
در ایاغ او نہ می دیدم نہ درد
خود طلسم قیصر و کسری شکست
خود سر تخت ملوکیت نشست
تا نہال سلطنت قوت گرفت
دین او نقش از ملوکیت گرفت
از ملوکیت نگہ گردد دگر
عقل و ہوش و رسم و رہ گردد دگر

تو کہ طرح دیگری انداختی
دل ز دستور کہن پرداختی
ہمچو ما اسلامیان اندر جہان
قیصریت را شکستی استخوان
تا بر افروزی چراغی در ضمیر
عبرتی از سر گذشت ما بگیر
پای خود محکم گذار اندر نبرد
گرد این لات و ہبل دیگر مگرد
ملتی می خواہد این دنیای پیر
آنکہ باشد ہم بشیر و ہم نذیر
باز می آئی سوی اقوام شرق
بستہ ایام تو با ایام شرق
تو بجان افکندہ ئی سوزی دگر
در ضمیر تو شب و روزی دگر
کہنہ شد افرنگ را آئین و دین
سوی آن دیر کہن دیگر مبین
کردہ ئے کار خداوندان تمام
بگذر از لا جانب الا خرام
در گذر از لا اگر جویندہ ئی
تا رہ اثبات گیری زندہ ئی
ای کہ می خواہی نظام عالمی
جستہ ئی او را اساس محکمی؟

داستان کہنہ شستی باب باب
فکر را روشن کن از ام الکتاب
با سیہ فامان ید بیضا کہ داد
مژدۂ لا قیصر و کسری کہ داد
در گذر از جلوہ ہای رنگ رنگ
خویش را دریاب از ترک فرنگ
گر ز مکر غربیان باشی خبیر
روبہی بگذار و شیری پیشہ گیر
چیست روباہی تلاش ساز و برگ
شیر مولا جوید آزادی و مرگ
جز بہ قرآن ضیغمی روباہی است
فقر قرآن اصل شاہنشاہی است
فقر قرآن اختلاط ذکر و فکر
فکر را کامل ندیدم جز بہ ذکر
ذکر ذوق و شوق را دادن ادب
کار جان است این ، کار کام و لب
خیزد از وی شعلہ ہای سینہ سوز
با مزاج تو نمی سازد ہنوز
ای شہید شاہد رعنای فکر
با تو گویم از تجلی ہای فکر

چیست قرآن ؟ خواجہ را پیغام مرگ
دستگیر بندۂ بی ساز و برگ
ہیچ خیر از مردک زرکش مجو،
’’لن تنالوا البر حتی تنفقوا‘‘
از ربا آخر چہ می زاید فتن
کش نداند لذت قرض حسن
از ربا جان تیرہ دل چون خشت و سنگ
آدمی درندہ بی دندان و چنگ
رزق خود را از زمین بردن رواست
این متاع بندہ و ملک خداست
بندۂ مؤمن امین ، حق مالک است
غیر حق ہر شی کہ بینی ہالک است
رایت حق از ملوک آمد نگون
قریہ ہا از دخل شان خوار و زبون
آب و نان ماست از یک مائدہ
دودۂ آدم ’’کنفس واحدہ‘‘

نقش قرآن تا درین عالم نشست
نقشہای کاہن و پایا شکست
فاش گویم آنچہ در دل مضمر است
این کتابی نیست چیزی دیگر است
چون بجان در رفت جان دیگر شود
جان چو دیگر شد جہان دیگر شود
مثل حق پنہان و ہم پیداست این
زندہ و پایندہ و گویاست این
اندرو تقدیر ہای غرب و شرق
سرعت اندیشہ پیدا کن چو برق
با مسلمان گفت جان بر کف بنہ
ہر چہ از حاجت فزون داری بدہ
آفریدی شرع و آئینی دگر
اندکی با نور قرآنش نگر
از بم و زیر حیات آگہ شوی
ہم ز تقدیر حیات آگہ شوی

محفل ما بی می و بی ساقی است
ساز قرآن را نواہا باقی است
زخمۂ ما بی اثر افتد اگر
آسمان دارد ھزاران زخمہ ور
ذکر حق از امتان آمد غنی
از زمان و از مکان آمد غنی
ذکر حق از ذکر ہر ذاکر جداست
احتیاج روم و شام او را کجاست
حق اگر از پیش ما برداردش
پیش قومی دیگری بگذاردش
از مسلمان دیدہ ام تقلید و ظن
ہر زمان جانم بلرزد در بدن
ترسم از روزی کہ محرومش کنند
آتش خود بر دل دیگر زنند

پیر رومی بہ زندہ رود می گوید کہ شعری بیار
پیر رومی آن سراپا جذب و درد
این سخن دانم کہ با جانش چہ کرد
از درون آہی جگر دوزی کشید
اشک او رنگین تر از خون شہید
آنکہ تیرش جز دل مردان نسفت
سوی افغانی نگاہی کرد و گفت
’’دل بخون مثل شفق باید زدن
دست در فتراک حق باید زدن
جان ز امید است چون جوئی روان
ترک امید است مرگ جاودان‘‘
باز در من دید و گفت ای زندہ رود
با دو بیتی آتش افکن در وجود
ناقۂ ما خستہ و محمل گران
تلخ تر باید نوای ساربان
امتحان پاک مردان از بلاست
تشنگان را تشنہ تر کردن رواست
در گذر مثل کلیم از رود نیل
سوی آتش گام زن مثل خلیل
نغمۂ مردی کہ دارد بوی دوست
ملتی را میبرد تا کوی دوست